Siła wciąż nieuchwytna
Less Hoduń

Oczami filozofa
POTRAFIĆ CHCIEĆ

Człowiek wie znacznie więcej, niż zdolny jest to w sposób naukowy uzasadnić, a w sytuacjach skrajnych, np. zagrożenia, być może zostaje uruchamiana łączność z czymś, co jest poza nami - sugeruje prof. dr hab. MARIA SZYSZKOWSKA, autorka licznych książek, z których ostatnia nosi tytuł "Zagubieni w codzienności".

Prof. dr hab. MARIA SZYSZKOWSKA, filozof. W swoich pracach i poszukiwaniach naukowych nawiązuje do systemu Kanta. Ukończyła Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego i Filozofii Akademii Teologii Katolickiej. Habilitowała się na wydziale Filozofii Chrześcijańskiej KUL. Jest autorką przeszło dwudziestu książek i ponad 500 artykułów, esejów oraz recenzji. Dwukrotnie wykładała filozofię na Wydziale Filozofii Uniwersytetu w Wiedniu. Obecnie prowadzi wykłady z filozofii oraz filozofii prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Jest kierownikiem Zakładu Filozofii Polityki w Instytucie Studiów Politycznych PAN. W 1993 r. została wybrana członkiem Trybunału Stanu.

O świecie i nas samych wiemy znacznie więcej niż jesteśmy w stanie obecnie wyjaśnić na drodze naukowej. Objaśniając różnorodne zjawiska uczeni formułują często odmienne a nawet sprzeczne ze sobą teorie i hipotezy. Nie dość, że w środowisku naukowym nie ma zgody na interpretacje wielu problemów, to jeszcze pozostaje wielki obszar, określany mianem nienaukowego. Należy do niego zagadnienie naszych sił psychicznych i witalnych, które tylko w pewnej mierze stanowią przedmiot naukowych dociekań.

Wydarzenia przedstawione w książce "Powrót Nieuchwytnej Siły" wiążą się właśnie z problemami, które nauka, wywodząca się z naszego kręgu kulturowo-cywilizacyjnego, uznaje za nienaukowe. Zamiast przyznać się do ograniczeń tkwiących w metodach naukowych - chętnie ignoruje się pewne, niemożliwe do objaśnienia na tej drodze zjawiska. Niewytłumaczalne z takiego punktu widzenia jest na przykład zjawisko szczególnej odporności pielęgniarek w czasie epidemii szerzącej się w okresie wojny. Tymczasem niejeden raz zanotowano taki właśnie fenomen swoistej odporności, wynikającej zapewne z mobilizacji sił psychicznych. Pielęgniarki zapadały na zakaźną chorobę dopiero, gdy "zeszły z posterunku".

W europejskim podejściu do człowieka dominuje wciąż biologiczny punkt widzenia. Nie zwraca się dostatecznej uwagi na siły psychiczne, wypowiadając zarazem twierdzenia o jedności psychofizycznej człowieka. Freud z całą pewnością nie docenił znaczenia potęgi ludzkiego instynktu samozachowawczego, co nie znaczy, że nie dokonał istotnych odkryć. Należy więc przypuszczać, że właśnie chęć życia bohatera książki "Powrót Nieuchwytnej Siły" była na tyle silna, że doprowadziła - jako skutek uboczny - do relacjonowanych w niej niecodziennych zdarzeń.

Trzeba bowiem od razu podkreślić, że tylko niewielki procent ludzi potrafi naprawdę chcieć; jest zdolnych do tego, by, nie ograniczając się do deklaracji chęci życia, zmierzać w kierunku głębokiego, wytężonego, uporczywego, absolutnego chcenia.

W obiegowym stwierdzeniu: "Chcieć to móc" zawiera się prawda uchodząca zazwyczaj uwadze, a mianowicie nakaz przekładania chęci na siłę psychofizyczną ukierunkowaną przez upragniony cel. Chory ze Szpitala Czerniakowskiego przypuszczalnie zdołał tego dokonać.

W takich przypadkach, gdy potrafimy chcieć - następuje zapewne pobudzenie zazwyczaj uśpionych możliwości. W przeciętnych sytuacjach charakteryzuje nas bierność i nieumiejętność pełnej koncentracji. Natomiast w sytuacjach skrajnych, zwłaszcza tych naruszających naszą chęć istnienia, być może, broniąc się, nawiązujemy kontakt z nieznanymi nam bliżej siłami energetycznymi Kosmosu. Uczeni piszą zresztą o tym, że jesteśmy cząstką Wszechświata, lecz ze stwierdzeń tych nie wysnuwają dalszych wniosków.

Ażeby "uczytelnić" to, co powiedziałam przed chwilą, odwołam się do analogii z natchnieniem przeżywanym przez niejednego twórcę. W tym stanie szczególnej koncentracji intelektualnej i emocjonalnej następuje niekiedy nagłe objawienie czegoś, co pragnęlibyśmy zgłębić. Olśnienie i wzmożone poczucie prawdy wewnętrznej, zakończenie pewnego etapu uporczywych poszukiwań twórczych. Tak zatem niewykluczone, iż w stanie natchnienia - podobnie jak w sytuacji bohatera książki przezwyciężającego grożącą mu śmierć - uruchomiona zostaje łączność z czymś, co jest poza nami. Zaktualizowana zostaje również ta część mózgu, z której w zwykłych okolicznościach nie umiemy korzystać.

Nic się, niestety, nie zmieniło od czasów Pascala. W sprawach dotyczących problemów istnienia nadal jesteśmy zdani na siebie i nikt nie uczy nas odpowiedzi na pytanie jak żyć, ku czemu kierować nasze siły psycho-witalne i jak je spożytkować. Nawiązuję tu do Pascala, bowiem był on pierwszym filozofem, który - uznając doskonałość poznania naukowego - dostrzegał zarazem niewystarczalność i zawodność wiedzy naukowej w sprawach dla człowieka życiowo doniosłych.

Już starożytny filozof Heraklit głosił, że poznajemy świat nie tylko przy pomocy zmysłów i rozumu, ale również intuicji. Intuicja to poznanie bezpośrednie, w przeciwieństwie do poznania pośredniego; to ostatnie charakteryzuje poznanie rozumowe. O intuicji mówimy często w życiu codziennym, kiedy nagle coś nam się objawia, czy też czegoś jesteśmy pewni, jakkolwiek nie udaje nam się tej wiedzy przekonująco uzasadnić.

Intuicja ma swoje odmiany. Filozofowie odwoływali się do intuicji intelektualnej, która pozwoliłaby - gdyby była dana człowiekowi - dotrzeć do istoty poznania rzeczy. Święty Tomasz z Akwinu pisał o aniołach, jako o istotach obdarzonych taką właśnie zdolnością poznawczą. Niektórzy filozofowie odwoływali się też do intuicji uczuć. Niejeden wybitny uczony w dziedzinie nauk przyrodniczych przyznawał i przyznaje się do tego, że wiele zawdzięcza poznaniu intuicyjnemu. Zmarły niedawno znany lekarz krakowski, profesor medycyny Julian Aleksandrowicz głosił np., że niemożliwe jest właściwe działanie lecznicze ze strony kogoś pozbawionego intuicji. Pełni ona bowiem w medycynie szczególną rolę przy stawianiu diagnozy, jak i dawkowaniu leków.

Właśnie intuicja, prowadząca do odrzucenia kultu wiedzy naukowej oraz powszechnie uznawanych przesądów, może doprowadzić do poważnego zajęcia się problemami, o których traktuje książka "Powrót Nieuchwytnej Siły". Rosyjski filozof Szestow trafnie nawoływał w pierwszej połowie XX wieku do przezwyciężenia fałszu świata. Ten fałsz opiera się często na lękliwości jednostek, które boją się posuwać dalej, przenikać tajemnice bytu i zdawać sobie sprawę z ograniczonych możliwości poznawczych. Większość spośród nas wybiera pozór poznania i tym wyjaśnia Szestow - moim zdaniem słusznie - powszechny kult rozumu z jego funkcją porządkującą. Jest to zarazem wyjaśnienie powodów częstej błędnej nieufności wobec poznania intuicyjnego oraz takich faktów, jak opisanych w książce.